Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!: Потапов Семен Владимирович(1922-1996)

Потапов Семен Владимирович(1922-1996), Ворошилов аатынан колхозтан барбыта, III степеннээх Слава, I степеннээх Отечественная война орденнар, «За победу над Германией» медаллар кавалердара /Книга памяти №5, с.36.

Ахтыы

(Семен Владимирович тус суруйбут ахтыыта)

Мин 1920 с Тааһаҕар нэһилиэгэр орто бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтүм. Начаалынай школаны бүтэрэн баран тулаайах буолан үөрэммэтэҕим. 1935 - 1936 с. с/совекка Тааһаҕар советыгар суруксуттаабытым. 1938 сыллаахха оройкомуолга тиэхсекретарынан үлэлээбитим 1939 с. диэри, онтон нууччалыы суруйбат буолан, атын үлэҕэ, түрмэҕэ нэстэрээтэлинэн кииртим. Оройкомуол путевкатынан түрмэҕэ үлэлии сырыттахпына үөрэххэ ыыппыттара. Биир сыллаах үөрэххэ. Якутскайга 6 ыйга үөрэнэн баран, 6 ыйга Иркутскайга үөрэнэн бүтэн баран, 1 разрядтаах самбист буолан Якутскайга түрүөмүнэй отделга ыыппыттара. Онно Бүлүү түрмэтигэр колония баара. Онно комвойнай командаҕа начальниктаабытым 1942 сыл бэс ыйыгар диэри. Онтон аармыйаҕа ыҥырыллан 1942 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр армияҕа аттаммытым. Аҕыйах бириэмэнэн Челябинскайга Чебаркуль диэн лааҕырга 3 запасной артиллерискай полкаҕа үөрэнэ сырыттахпына Сведловскай уобалас Красноуфимскай диэн куоракка сэрииттэн тахсан олорор чааска тиийэн уонча хонукка пехотаҕа үөрэтэн баран пруоҥҥа Сталинградка тиийбиппит. Куорат иһигэр уулусса сэриитигэр 19 хонукка сэриилэһэ сылдьан улаханнык бааһыран госпитальга Саратов куоракка 11 ый сыппытым. 1943 от ыйыгар кавалерискай полковой школаны бүтэрэн сержант буолан иккис киириибин “Красный Бугорок” диэн сиргэ киирэн Орел, Тула, Брянск куораттар туһаайыыларынан Белоруссияҕа Могилев куоратынан Гомелынан Барановичи, Минск, Бобруйск сэриилэһэн, Молодечно куораттан араанньы буолан госпитальга балтараа ый кэриҥэ сытан баран сэриигэ Польшаҕа Познань, Седлес куораттарынан Польшаны босхолоон Германияҕа киирэн Кенингсберг таһыгар тиийэн араанньы буолтум. Онтон комиссияҕа туруоран “нестроевой” буолтум. Ол да буоллар армейскай базаҕа караул начальнигын солбуйааччы буолан сэрии бүппүтүн кэннэ Берлин таһыгар байыаннай таҥас ыскылаатыгар харабылга олортум. 1946 сыл олунньуга дьиэбин бултум. Байыаннай сыбаанньам ст. сержант. Эбээһинэһим комвзводун солбуйааччы. Наҕараадам Слава орден 3 ст.. Германияны кыайыы иһин мэтээл, Берлини ылыы иҺин, Кыайыы 20, 25, 30 сыла, СА 50 сыла знактар, Саха АССР 50 сыла, Ветеран трудабын.

Суруйдум муус устар 26 күнэ 1985 сыл.

26.02.1940 с.

Мин аҕам Потапов Семен Владимирович балаҕан ыйын 15 күнүгэр, Сэмэнэп таңара күнүгэр төрөөбүт үhүбүн диирэ, 1922 сыллаахха Потапов Владимир Прокопьевич уонна Бадаева Мария Михайловна дьиэ кэргэнигэр Тааhаҕар нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Оччолорго Бэс күөлүгэр олорторо эбитэ дуу. Ийэтэ Уотту Чочу Тыымпыкааныгар төрөөбүт. Маарыйа аҕата дьиэ-көскө кэлбит чечен омук төрүттээх киhи эбитэ үhү. Тыымпыкаан диэн былыргыта Тааhаҕар сирэ. Онно икки нуучча биирэ Мякишев диэн киhи кэлэн сир оңостон, бурдук үүннэрэн олорбуттар. Маарыйа кийиит буолан Тааhаҕарга кэлбит. Эhэм өлөрүгэр мин аҕам эрдэ тулаайах хаалан олох ыарахаттарын этинэн - хаанынан билэн улааттаҕа.

Аҕам 1937 сыллаахха комсомолга киирбит уонна комсомольскай порученияннан Ааҕар балаҕаңңа үлэлээбит. "Оччотооҕуга үс колхоз Ворошилов аатынан, Пятилетка, Хомустаах ыччата барыта 40-ча буолан комсомольскай тэрилтэ тэриллибит оччотооҕуга онно оскуола, Ааҕар балаҕан баара. Манна сыантырданан үлэлииллэрэ, ону бэрээдэктииргэ комсомол чилиэттэрэ үгүс түбүктээх үлэлээхтэрэ: үөрэҕэ суоҕу үөрэхтээhин, культурнай олох иhин охсуhуу, эргэ хаалынньаҥ олох сабыдыалларын бопсуу. Колхоз үлэтигэр бастың сабыдыалы комсомолецтартан ирдииллэрэ, полит. үөрэхтээhин нэдиэлэҕэ иккитэ буолара. Нэhилиэк сэбиэтин дьиэтэ эмиэ манна баара, онно кииннээн Күбээйиттэн, Хомустаахтан, Бэттэмэччиттэн, Ыттаахтан мустан үөрэннэрбит, пропагандиhынан Поскачин Иннокентий Андреевич үлэлиирэ уонна оройуонтан комсомол кэмитиэтиттэн инструктордар тахсан үөрэтэллэрэ. Комсомолецтар үксүлэрэ бастың производственниктар буолтара, үгүстэрэ салайар үлэҕэ үлэлии үүммүттэрэ», - диэн ахтыы суруйан хаалларбыта ааттарын иңин барытын суруйбута.

Сэрии иннигэр милицияҕа үлэлии киирэр, онно алта ый баран үөрэнэн кэлэр. Кини милицияҕа үлэлии сылдьан киhини аhынан таңас биэрэн оччолорго кытаанах диссипилиинэ бириэмэтигэр үлэтиттэн уураталлар диэни истибитим. Бу сэрии иннигэр. Онно үлэлии,үөрэнэ-сылдьыбыт хаартыската баар.
Аҕам 1942 сыллаахха бэс ыйын 28 күнүгэр сэриигэ барбыта.

Кини сэрииттэн 1946с. кэлбитэ. Званията старшай сержант этэ. Сэриигэ сылдьыбытыгар Албан аат 3ст, Аҕа дойду сэриитин 1ст орденнардаах, "Хорсунун иhин", онтон да атын медаллардаах. Сэрии, үлэ ветерана. Сэрииттэн кэлэн баран 30 сыл сылгыhыттаабыта, биригэдьиирдээбитэ. Сайынын эбэhээтилистибэ ылынан ветераннары кытары да, оҕолорун да кытары совхозка оттоон биэрэрэ. Нэhилиэк общественнай уонна производственнай үлэ активиhа, ударнига этэ, икки төгүл бастыңнар слеттарыгар, Москваҕа ВДНК-ҕа бара сылдьыбыта. 1967 сылтан коммунист. Сэрииттэн кэлэн баран Яковлева Парасковья Васильевналыын ыал буолан, 7 оҕону төрөтөн, атахтарыгар туруоран ньир-бааччы олорбуттара. Сыл өрүү - өрүү курортарга баран кэлээччи. Нууччалыы холкутук кэпсэтэрэ, 4 кылаас үөрэхтээҕэ, үчүгэйдик суруйара. Элбэх табаарыстардааҕа. Хаhыаты элбэхтик ааҕара, телевизорга политиканы да, тыа хаhаайыстыба үлэтин сводкатын барытын интэриэhиргиирэ, билэрэ. Сымнаҕас майгылааҕа, биhигини хаhан да мөхпөтөҕө да, сэмэлээбэт да этэ.
Аҕам сытыы, бэйэтин лаппа кыанар этэ, кини өлүөр диэри туттара - хаптара чэпчэки, сэргэх этэ.

Аҕабыт Семен Владимирович элбэх сиэн тапталлаах эhэтэ. Биhиги кининнэн, бэйэм олоҕум диэн олорботох, уопсай олох, үлэ туhугар олоҕун анаабыт аҕабытынан киэн туттабыт!!!

Ахтыыны суруйда кыыhа Октябрина Семёновна Поскачина

Ыам ыйа 2015 сыл.

Семен Владимирович кэпсээнин Советскай Союз Геройа, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстар Емельян Ярославскай аатынан республикатааҕы бириэмийэлэрин лауреата, ССРС Бочуоттаах радиһа Николай Алексеевич Кондаков "Сэрии бааһа" диэн кинигэтигэр суруйан хаалларан үйэтиппит. Салгыы ол кинигэттэн ааҕыҥ.

Сылгыһыт Сэмэн кэпсээнэ.

“Орто Бүлүү» сылгыһыта Семен Владимирович Потапов кэпсээниттэн

Бүлүүгэ сэрии ветераннарын оройуоннааҕы слеттарыгар кэлэн, түспүт ыалбар чэйдии олоробун. Таһырдьаттан кылгас цигейка сонноох, эмиэ оннук унтылаах, орто унуохтаах киһи, ааны оргууйдук аһан, сэмэй баҕайытык мичээрдээбитинэн киирэн: “Дорооболоруҥ". — диэтэ. Онтон, бэйэ киһитин киэбинэн, соруттарыыта суох таҥаһын устан көхөҕө ыйаан баран, миэхэ сулбу тиийэн кэллэ уонна:

— Дьэ, дорообо. Хата, кэлбит эбиккин дии, — диэн баран, илиибин ыга тутта.

Мин бэркэ билэр киһибин эмиэ билимээри гынным диэн кыбыстан олорбутум. Онтон киирбит киһи эйэҕэс мичээрэ, ыга туппут сылаас илиитэ саната оҕуста:

— Дорообо, Сэмэҥҥин дуу, дорообо!

— Ээ, Сэмэммин ээ, — диэн баран, эмиэ ис-киирбэхтик күлүм аллайда. — Бу өрүс уҥуортан сылгыбыттан киирээт, дьиэбэр тохтообокко, үргүлдьү кэллим. Суол массыынатынан кииристим. Аппын да аһаппакка хааллардым, — диэтэ Сэмэн кэмсиммиттии.

Биһиги Сэмэнниин 1942 сыллааҕы сайын армияҕа бииргэ барбыппыт. Бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, өтөгөр соҕус түөстээх, мэлдьи күлүм аллайбытынан сылдьар эдэр киһи сахалыы илии-атах оонньуутугар куруутун иннинэн буолара. Аттанар күнүгэр дойдутугар, Күбээйи хонуутугар, кими да тутуһуннарбакка, кылыйан кыыралдьыппыта. Аара пароходка эмиэ оонньуу-көр Сэмэнэ суох буолбат этэ. Якутскайга пароходпутун өрүс уҥуор, аны санаатахха, Аллараа Бэстээххэ, — тохтото сылдьыбыттара. Онно биһиэхэ, мэҥэлэрбит, аммаларбыт диэн үгүс дьон, эмиэ армияҕа барааччылар, холбоспуттара. Биэрэккэ оройуон оройуонунан күрэхтэһии буолбута. Онно бүлүүлэртэн Сэмэн тустууга киирсэн биир киһини начаас охторбута. Иккис, бэйэтинээҕэр бөдөҥ киһилиин бэрт өр тустан тэҥнэспитэ...

Ол отуттан тахса сыллааҕы буоллаҕа дии. Онтон ыла дьэ бу эрэ көрүстүбүт.

Күн-дьыл обургу суолун-ииһин хайаан хаалларбат буолуоҕай: эт-сиин биллэ хаппыт-куурбут. Ол эрээри билигин да туттара-хаптара чэпчэки, сэргэх.

Өлөн баран тиллэр.

Биһиги, өр буолан баран көрсүбүт дьон быһыытынан, киэһэ биир хоско сытан оргууйдук сэһэргэһэбит.

Били маҥнай тиийбит лааҕырбытыттан эн ханна барбыккыный? — мин ыйытабын.
— Ээ, онно өр туппатахтара. Үс хоннороот, арҕаа ыыппыттара, —диэн саҕалаата Сэмэн кэпсээнин.

— Свердловскай аттыгар уонча күн бэлэмнээн баран apҕaa, Волгоград туһаайыытыгар, куугунаппыггара. Бэйэҥ билэҕин, 1942 сыллааҕы күһүөрү сайын онно туох буола турбутун. Саамай уотугар киирбиппит. Пехотаҕа. Автоматчикпын.

Немецтэр тракторнай заводка ыга киирэн сыталлара. Биһиги утары атаакалыы сатаан баран, кыайан киирбэккэ, нейтральнай зонаҕа снаряд, буомба хаспахтарыгар хаптайан сытабыт. Аспыт диэн суох. Өстөөх төбөбүтүн өгдөтүннэрбэт.

Түүнүн икки өттүттэн ракета утуу-субуу сандаарар. Ол быыс буоларын кэтэһэ сытан, быарбытынан сыылан тахсан, оҕуруоттан хаппыыста төбөтүн хомуйан, хоонньубутугар симинэн аҕалан, сиэн хадьыйабыт.

Бэһис сарсыардабытыгар эмиэ атаакаҕа киирэргэ бирикээс биэрдилэр. Сытар оҥкучахпытыттан ойон тахсан, автомаппынан ытыалыы-ытыалыы, инники диэки сүүрдүм. Тула буулдьа сып-сырдырҕас, мина, снаряд эстэрэ бап-бачырҕас. Төhө өр сүүрбүппүн билбэппин. Арай биирдэ автоматым шейката тас гына түспүтүгэр көрө биэртим — тутан иһэр икки тарбаҕым бастаан кубарыс гыннылар, онтон бокуойа суох хааным ыһылынна. Чохчос гына түһээт, пакеппын ылан баана сатаатым. Ылгыным адьас тириититтэн эрэ иҥнибит. Итиитигэр буолан ыалдьарын да өйдөөбөппүн. Мэнээк өй- мэй курдукпун. Хаҥас илиибинэн муҥнанан, ханныктык эрэ кэлгинэн баран, эмиэ инним диэки сүүрдүм. Оо, онно дьэ киирсии бөҕө буола турар чинчилээҕэ. Окуопа иһигэр сиһиктэһии, ыстыыктаһыы, гранатанан тамнаһыы. Мин биир окуопатган ытыалаамахтаан баран тахсан, нөҥүө окуопа диэки сүүрэн истэхпинэ, уҥа бууппун туох эрэ сүр күүскэ сырбатарга дылы гыммыта да, тулам барыта кып-кыһыл буолла уонна ханна да барбыппын билбэккэ хааллым.

...Дьэ, инньэ гынан аҕыйах эрэ күн сэриилэстим, - Сэмэним саҥардыы киирэн иһэн бааһырбытыттан дуу, сэмэлэммит дуу курдук саҥарар. – Ол өлөр өлүү холумтаныттан ким соһон дуу, сүгэн дуу таһааран, бу баччааҥҥа диэри буору бааҺырдан сылдьарбын күн бүгүнүгэр диэри билбэппин.

Дойдубар ийэм муҥнаахха: «Уолуҥ сэрии хонуутугар геройдуу өллө», - диэн биллэрии кэлбит этэ. Ол суругу тутан баран, ийэм төһөлөөх муҥнаммытын туох билиэ баарай?! Ити быраатым кэпсиир ээ: “Эн өлбүт биллэриигин ылан баран, ийэбит хас да күн саҥата суох оронугар сытан тахсыбыта. Биһиги ааттыахпытын да салларбыт. Улахан дьон: «Сыттын. Тыытымаҥ. Бэйэтэ – бэйэтигэр сытан, бастакы аһыытын аһардаҕына, кэҥэтиэҕэ”, - диэн сүбэлээбиттэрэ.

Хаҥас илиибинэн суруйан госпитальтан, Саратов куораттан, ыыппыт суругум дуома үс ый тухары айаннаан кэлбит этэ.

Дьэ, ол курдук өлөн баран тиллибитим.

Кавалерист-минометчик

Госпитальга бааһым оһон, чэрдийэн, урукку эппин-сииммин туттум. Ол иһин миигин кавалерия полковой оскуолатыгар младшай командир үөрэҕэр ылабыт диэтилэр. Мин үөрүүбүн кытта буолуннум. Акка дойдубар да балачча үөрүйэх курдук сананарым.

Онтукам ханна баарый, доҕоор, олох атын дьыала эбит, - диэн баран Сэмэн бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэммиттии сонньуйан кэбистэ. – Бастаан утаа үөрэхпин кыайбакка, эрэй бөҕөнү көрдүм ээ. Ол строевойу, сааны, миномету син кыайабын, дьонтон хаалсыбаппын. Оттон, хата, били сэнээбит атым үөрэҕэр моһуоктанным. Сымнаҕас ат ыҥыырыгар олорон баран чолоҥното көтүтэрим буолбатах эбит. Муҥ сүүрүүнэн иһэр ат үрдүгэр лап гына олоро түһүөхтээххин. Атыҥ ойоҕоһугар төбөҕүнэн таҥнары ыйанан баран сүүрдүөхтээххин. Бэйэ – бэйэлэриттэн алталыы метрдээх сиргэ кэккэлэччи турар алта аты биир тыынынан үрдүлэринэн ойуталаан ааһыахтааххын. Мин хотоку, били кыанабын ахан дэнэ сылдьыбытым ханна баарый?! Эрэй бөҕөтүн көрдүм. Ол дойду аттара бөдөҥнөрө да бэрт. Икки – үс аты ойон баран сырам быстан хаалар. Командирбыт олус кытаанах. Сороҕор киэһэ туспа хаалларан эрчилиннэрэр. Күнтэн күн эбэн, кэлин син этэллэрин толорор буолбутум. Олох кыайбат эрэйдээхтэр да бааллара. Муҥнарын ытыыллара. “Бу кэриэтэ пехотабытыгар да сылдьыбыппыт буоллар”, — дииллэрэ.

Инньэ гынан кавалерийскай чааска минометнай расчет командира буоллум. Сержаммын. Миномеппут тачанкаҕа туруоруллар. Онно үспүт: командир, наводчик, иитээччи. Тачанкабытыгар ардыгар үс, ардыгар икки ат көлүллэр.

Биһиги 47-с туспа кавалерийскай корпуспут Орелу босхолосто. Тула куорат таһыттан немеһи үүрүстэ. О л кэнниттэн Белоруссия сирин өстөөхтөн ыраастастыбыт. Фронт бииртэн биир учаастагар быраҕыллабыт. Ханна өстөөх оборонатын тоҕо көтөн киирэр сиргэ, онно биһиги быраҕыллабыт.

— Сэмэн, ити наҕараадаҕын туох иһин биэрбиттэрэй? — диэн мин ыйытабын (кини Албан аат III степенэ орденнаах, “Хорсунун иһин” уонна да атын медаллардаах).

— Барановичи куорат таһыгар биир бөһүөлэк иһигэр киирсии буолбута. Улахан таас дьиэ кэтэҕэр турар өстөөх минометтара биһиги пехотабытын хаптаччы биэрэн кэбистилэр. Инники киириибит харгыстанна.

Ол саҕана корпустан ханнык эрэ үрдүкү командир, полковник, кэлэн, биһиги эскадроммут командирын үрдүгэр түстэ:

— Эн “самоварниктарыҥ” туту гыналларый? (“Самоварниктар” диэн ити биһигини, минометчиктары, суустааччылар.) Көрдөрүүгэ туруоруллаллар дуо? Көр да маны! Сип-сибилигин киллэртээҥ, өстөөх минометтарын үлтү тэптэртээҥ.

Взводум командира Никитин сүүрэн кэлэн миэхэ инники ойутан киирэн миномеппутунан уоту аһарга бирикээстээтэ. Ханна тохтуохпун ыйан биэрдэ.

— Чэ, кытаат, Потапов, мин иккис расчеппун кытта киирсиэм, — диэн баран сүүрэ турда.

— Оччолорго тачанкаҕа үс аттаах этибит. Аттарбытын быһа биэртэлээн, мина, буулдьа ардаҕын ортотунан иннибит диэки торҕо бөтөрөҥүнэн ойуттубут. Төрүт аппыт Орлик диэн хойуу хара кутуруктаах улахан тураҕас ат этэ. Ойоҕос аттарбыт бугуйаары гыммыттарын Орлик тоҕо сиэлийэн инники дьулуруйа турда. Тохтуу түһээт, тачанкабыт үрдүттэн миномеппутун хайыһыннаран, командирбыт биэрэр даннайдарынан тохтоло суох ытыалаан субуйдубут. Өстөөх миномета адьас чугас быһыылаах. Киһи да күлэр, оҕо оонньуурун курдук, дьиэ нөҥүөттэн-маҥааттан бырахсабыт. Биһиги чугас кэлбиппитин өстөөх эмиэ биллэ быһыылаах: минатын быраҕаттаата. Хата, киһи эрэ буоллар. тэйиччи түһэртээтэ. Өр буолбата, өстөөх минометун, пулеметун уота сэллээтэ. Биһиги пехотабыт “Ураа!” хаһыытаабытынан ойон туран, иннин диэки ыстанна. Биһиги эмиэ ойутгубут. Саҥаттан-саҥа сиргэ тохтуу-тохтуу, ытыалыыбыт. Минометнай тачанка үлэтэ, дьэ, оннук буолар. Чэ, бэйэҥ да билэриҥ буолуо — биһиги, “самоварниктар”, үлэбитин.

Ити кыргыһыыларга биһиги тачанкабыт куһаҕана суохтук үлэлээбитэ. Ол иһин биһигини хайҕаабыттара, наҕараада да биэртэлээбиттэрэ.

Орлигым барахсан

— Дьэ, ити иһигэр биһиги “үлэбит" аттарбытыттан улахан тутулуктаах этэ, — диэн Сэмэн салгыы сэһэргээн барда.

— Аттарбыт куһаҕаннара буоллар, итинник “үлэлээбэппит”. Биһиэхэ ат эрэйдээх өлөрө диэн кэмэ суох. Арыт тачанкабытын бэйэбит соһон тахсар күннээх буоларбыт.

Арай ити Орлик уһуннук сылдьаахтаабыта. Барахсан кулгаахтарын чэрэтэн, кутуругун субулуннаран баран айаннаан кудулуттаҕына, киһи санаатын иһинэн буолара. Хайа, уонна сылгы барахсан бэйэтэ эмиэ өйдөөх-санаалаах курдук буолар. Мина, снаряд хойуутук эстэр сирин тумна сатыырга дылы гынар уонна уот ортотуттан тахса охсорго дьулуһар. Пааралара буутайданнахтарына эбэтэр сиргэнэн ойоору гыннахтарына, кыыһырбыт курдук күөнүнэн күөйэ түһэн, сөрүү тардан ылар.

Оттон тыаһаабакка чуумпутук киириэхтээх буоллахпытына, эмиэ өйдүүр курдуга. Кулгаахтарын сэргэхтик хамсата-хамсата, сиртэн-буортан тэйбит курдук чэпчэкитик сэк-сук үктээн иһээччи. Тыбыырбат даҕаны.

Биирдэ биһиэхэ, үс киһиэхэ, иннибитигэр фашист сытар дэриэбинэтиттэн “тыл” ыларга бирикээс биэрдилэр. Старшайбыт — Пенза нууччата Федор Золотов. Иккиспит — башкир уола Кошкарев (аатын умнан кэбиспиппин) уонна мин.

Түүн. Аттарбытын ыҥыырдаан миинэн киирдибит. Дэриэбинэ чугаһыгар баар кыракый ойуур иһигэр аттарбытын баайталаатыбыт. Онтон сатыы бардыбыт. Ойуур бүтээтин, дьоҕус үрэх баарын кэһэн туораан, дэриэбинэҕэ киирдибит. Им – ньим. Олбуордар ыксаларынан дьиэлэргэ тиийдибит. Биир дьиэ таһыгар мас холуодьас кэтэҕэр кирийэн олордохпутуна, биэдэрэ тутуурдаах дьахтар тиийэн кэллэ.

Старшина дьахтары соһуппатарбын диэн оргууйдук ыҥыран ылла:

- Немецтэр ханна баалларый? Куттаныма. Бэйэ дьонобут.

Дьахтар соһуйан, биэдэрэтин ыһыкта сыһан баран, син кыанна, тугун – ханныгын өйдүү оҕуста быһыылаах:

-Бааллар, оол дьиэҕэ икки немец баара, туох эрэ начальниктар чинчилээх, — диэтэ тук курдук, обургу соҕус мас дьиэ барыаран көстөрүн диэки ыйа-ыйа.

Старшиналаах уолум дьиэни эргийэ баран, түннүгүнэн киирэргэ быһаардылар. Миигин дьиэ аанын утары турар кирпииччэ эркиннээх холуодьаска cahан олор диэтилэр: “Куотан таҕыстахтарына, бэйэҥ сирэйиттэн көрөөр», - диэн баран, дьонум элэс гынан хааллылар. Өр буолбата – түннүк кумаланар тыаһа иһилиннэ. Биир немец ис таҥаһынан ыстанан тахсан миэхэ уун – утары сүүрэн кэллэ. Мин төбөбөр "биирдэрин туттахтара диэн санаа элэс гынан ааста, ойоҕоспунан сүүрэн иһэр фашиһы шашкабынан эҥил баска сырбаттым уонна дьиэҕэ ойон киирдим. Дьонум биир баҕайыны, айаҕар өрбөҕү бүөлүү анньан баран, илиилэрин кэдэрги кэлгийэ охсубуттар. Төбөтүгэр куулу бүрүйэ кэтэрдэн баран, түҥ-таҥ түһэрэн илдьэ бардыбыт. Аттарбытыгар тиийэрбит саҕана немецтэр биллилэр быһыылаах: ракеталарын быраҕаттаатылар, пулемет, миномет уотун астылар. Тутуу былдьаһыыта буолла, немецпитин мин Орликпар мииннэрдибит.

- Сэмэн, бэйэҥ ыҥыыргыттан тутус, кытаат, хайдах этиҥ, - диэтилэр дьоннорум.

Атым тэһиинин ыҥыыр илин өттүгэр эрийэ тардан баран, онтон тутустум уонна аппын быһа биэрдим. Бэйэм атаҕым сири билэр-билбэт икки ардынан ойоҕолуу ойсон иһэбин. Дьонум инники ыстаннардылар. Бастаан утаа хаалсыбакка кутурук уопсан испэхтээн баран, кэнникинэн улам хаалан бардыбыт. Немеһим да улахан баҕайы уонна, хайа, оттон мин да ат ойуутун ситиһиэм дуо - ыйанар былаастаах истэҕим дии. Атым барахсан, ол хаалаары гыммыппытыгар, ыксаан, кистии-кистии түһүөлээтэ.

Ол икки ардыгар, өлүү болдьохтоох, били туттан иһэр тэһииним төбөтө быha ыстамматах үhү дуо?! Хараҕым хараҥарда. Атым хаалаары гыммыппын билэн, хорус гынан, бытааран ылла. Мин сиэлин төрдүттэн тутустум.

Ол курдук, этэҥҥэ таҕыстыбыт. Билиэннэйбитин штабка атаардыбыт. “Наадалаах "тыл үhү”, —диэн кэпсээбиттэрэ уонна биһигини хайҕаабыттарара.

-Үчүгэй ат барахсан доҕоруҥ кэриэтэ, — диэн Сэмэн сүрэҕэр-быарыгар иҥэрэ сылдьар суолун миигин кытга хайаан да үллэстэр баҕанан кэпсии сытта.

Ити курдук, мүччүргэннээх сырыыттан сыыһа туттаран тахсарбыт кэмнээх буолуо дуо?! Ол таҕыстахпытына, Орлигым эмиэ, киһи курдук, кыыла туран, айманан, уоскуйа охсон биэрээччитэ суох. Айаҕыттан күүгэн аллар. Мин арҕаһыттан, моонньуттан оргууйдук имэрийэ-имэрийэ:

— Орлигым, доҕоччугуом, уоскуй дуу, этэҥҥэ таҕыстыбыт буолбаат, — диэн ботугуруубун уонна иннигэр эбиэс ууран биэрэбин. Суох, атын кэмҥэ курдук хап-сабар курдурҕаппытынан барбат, сытырҕалыы-сытырҕалыы, тыбыыран кэбиһэр.

Ол курдук балачча өр буутайданан баран, кэнникинэн дьэ уоскуйан:

— Сөп, сөп, чэ түксү, айманыма, өйдүүбүн даҕаны, кыаммаппын ээ, — диэбиттии, аны кини ааттаһар курдук, сэҥийэтинэн иэдэспэр сигэнэр уонна, бастаан аа-дьуо, онтон дьэ курдурҕаччы, эбиэһин сиэбитинэн барар. Мин бараары гыннахпына, кэбинэрин тохтотон, батыһа көрөр, онтон мин эмиэ тохтоон кинини көрөн турбахтаабытым кэннэ, төбөтүн кэҕиҥнэтэр. Ол аата:

— Бар, бар, эн эмиэ ahaa, — диир быһыылаах.

Сэмэним саҥата суох сыппахтаата. Салгыы кэпсиирин истээри чочумча кэтэспэхтээн баран, мин тэһийбэтим:

— Ол Орлигыҥ хайаабытай? — диэн ыйыттым.

— Ээ, бэйэҥ билэҕин, сэриигэ оннооҕор икки атах өлүүттэн куоппат, эгэ сылгы эрэйдээх куотуо дуо?! Кыһыыта баара, эмиэ били курдук ытыалаан баран, кутталлаах сиртэн быдан ырааттыбыт диэн санаабыппыт кэннэ, “дьэллик” снаряд кэлэн дэлби ыстанан былдьаабыта. Хаста да ойон баран түөрт атаҕынан сөһүргэстии түспүтэ, онтон улам аҥар ойоҕоһунан хаадьайан барбыта. Онно аппыт иккиэлэр этэ. Иккис аппыт табыллыбатаҕа. Орлигым уҥа oйoҕoho бүтүннүү хаан-билик буолбут. Хаста да тура сатаан үнүөхтээн баран, баһын накыччы быраҕан, кыламаннара ибирдээн, харахтара ытаан эрэ курдук уунан чаалыйдылар. Төбөтүн сиртэн өссө биирдэ өгдөтөн, биһигини, тулалаан турар аан дойдутун кытта бырастыылаһардыы, өлбөөдүччү көрүтэлээтэ. Онтон, дьэ, төбөтүн босхо бырахта, түөрт түөрэм туйахтарынан үҥкүүлүү оонньообут атахтара, аны ийэ буору хаһан да бааһырдыбат буолан, харбыс гыннылар.

Биһиги пилоткаларбытын устан, саҥата суох төбөбүтүн санньытан, турбахтаатыбыт. Түөрт атахтаах доҕорбут кутуругуттан кыракый сүүмэхтэри быһан ылан, мөһөөччүкпүтүгэр угуннубут. Сиэбит снаряд хаспаҕын дириҥэтэн, ыраастаан баран, көмөн кэбистибит.

Орлигым кэнниттэн, акка аанньа табыллыбакка, эрэйдэммитим. Маҥнай утаа туох да буруйа суох сылгыларга киҥмин – наарбын таһаарар этим. Буоларга – буолбакка үөхсэбин, илиим – атаҕым тиийбитин бэйэм да билбэккэ хаалабын. Табаарыстарым, өйдүүр буолан, саҥарбат этилэр.

Санитарка Галя уонна тоҕус фриц.

- Сэмэн эн ханна тиийэн төннүбүккүнүй? - киһибин улаханнык долгуйар кэпсээнитгэн аралдьытаары ыйытабын.

— Кэлин эмиэ ыараханнык бааһыран, Горькай куоракка эмтэнэн баран, үсүһүн киирбитим. Илиҥҥи Пруссияны ылыыга сылдьыбытым. Өстөөх apҕaҕap тиийистэрбин диэн баҕалаах этим да туолбатаҕа. Оо, төһөлөөх уот ортотугар түбэһиллибитэ буолуой?! Син быыс-арыт гынан, баччаҕа тиийиэх буолан, өлөр өлүүттэн сыыһа харбатан тахсыталаабытым. Дойдуттан суругу туппат куһаҕана бэрт этэ. Үгүс табаарыстарым син сотору-сотору сурук туталлара. Оо, ол үчүгэйин! Ордурҕаабыт иһин, хайыаххыный? Доҕотторум бэйэлэрэ да өйдүүллэрэ, миигин кытта тэҥҥэ абатыйаллара.

Сиритэ-хайыта түһэртэрэн бааһырыы эмиэ баар буолара. Биирдэ тарбахпар чэпчэкитик бааһыран, бэйэбит санбатпытыгар күн аайы кэлэн бааспын баайтара сырыттым. Онно Сибирь кыыһа Надя диэн сестра баара. Эйэҕэс баҕайы, мин кэллим да, атын санитардар уонна бааһырбыттар:

— Надя, землягыҥ кэллэ, — дииллэр, арыт элэк да гыналлар.

Кыысчаан бэйэтэ да күлэ-үөрэ тоһуйар:

-Кыйаханыма, земляк. Туох да диэтиннэр.

-Эйэҕэс барахсан эбит дии? — диэн мин тиэхэлээхтик тыл кыбытабын.

— Ээ, эйэҕэс бөҕө. Госпитальга да эмтэммитим тухары наар олус үчүгэйдик сыһыаннаһаллара, - диэн Сэмэн. Көнө баҕайы киһи, мин боппуруоһум эҕэлээҕин тута өйдөөмүнэ кэпсии сытта. Онтон мин сонньуйарбын истэн, дьэ, өйдөөтө быһыылаах. Ээ, суох. доҕор, миэхэ оччолорго ол-бу санаа диэн суох киһитэ этим. Наар көнөбүнэн эрэ сылдьарбын билэбин. Ол иһин да буолуо куруук “Сеня” диэн хайдах да гыныахтарын булбат этилэр, ханна туох кыһалҕаларыгар көмөлөһүннэрэ ыҥыраллара.

Хата, биирдэ ол санбакка сылдьан манныкка түбэһэн турардаахпын. Биһиги кимэн киирэр кэммит этэ. Санитар уол уолуйан бөҕө киирдэ:

-Бурдук сонуогун ортотугар немец пилотката хороҥнуур, иэдээн! Биһиэхэ саһан саба түһээри истэхтэрэ.

Эмискэ мучумаан буола тустэ. Мин бааспын ситэ кэлгиттэрбэтим. Онно баар бааһырбыттар, санитардар — ким саалаах бары — сырсан таҕыстыбыт. Офицербыт суох. Мин старшай буоллум. Уол ыйбыт сирин диэки бэйэ-бэйэбититгэн тэйиччи сэлэлии киирэргэ эттим. Кырдьык, били уол эппитин курдук, бурдук отун быыһыгар хас да немец төбөтө хороҥнуур: олороллор дуу, бөкчөйөн тураллар дуу быһыылаах.

Мин дьоммор бэлиэ биэрэрбин кытта бары тэҥҥэ, немецтэри үрдүлэринэн ытыалыы-ытыалыы:

— Хэндэ кох! — диэн ыһыытастыбыт.

Бастаан үс-түөрт киһи илиитэ, онтон утаа-сабаа эбиллэн, элбэх илии адаарыс гынна. Саабытын туһулаабытынан чугаһаан кэлбиппит — биир офицердаах тоҕус фриц эбит. Тобуктаан тураллар.

— Шнель, шнель, — дии-диибит, сааларын устуталаан ыллыбыт. Ытыалаан кэбиһиэхтэрэ диэн куттаналлара сүрдээх: сап-салыбырастар.

Икки буолан штабка илдьэн туттардыбыт. Онтон ыла мин, медсанбакка саба түһээри сыппыт фашистары туппут аатыран, сыанам ордук үрдээтэ.

Сэриигэ өлүү көһүппэтэх сиргэр эмиэ ситиэн сөп. Литва кыраныыссатыгар оборона иккис линиятыгар хас да хос бэрэбинэ өрүттээх блиндажка 12 буолан тохтоон олорбуппут. Ол олордохпутуна биирдэ ыарахан снаряд түһэн дэлби ыстанан, туох да буолбуппутун өйдөөмүнэ, ньимис гына түстүбүт. Саҥарбат да, истибэт да буолбут уон киһини, тыыммытын эрэ, буор анныттан хостоон таһаартаатылар. Аан диэки олорбут икки эрэйдээҕи адьас ый ыһыаҕа гыммыт этэ. Көрүөхтэн түктэри. Мин, сүрэҕим өлөхсүйэрэ бэрт буолан, аанньа да көрө барбатаҕым. Врачтар, сестралар көрдүлэр-иһиттилэр.

Госпитальга сытан сүүрбэччэ хонон баран, барбах истэр буолбутум. Онтон ыла, «строевойга сөбө суох» аатыран, тыылга хаалбытым. Кыайыы буолуор диэри Кенингсберг таһыгар армейскай базаҕа взвод командирын солбуйааччытынан сулууспалаабытым.

- Баһын – атаҕын кэпсээтэххэ, мин сырыым итинник, - диэн Сэмэн ол киэһээҥҥи кэпсээнин түмүктээтэ.

Кондаков Н.А. Сэрии бааһа: [Хомуйан оҥордо Н.И. Протопопова] - Дьокуускай: Бичик, 2004.- С. 240-253.