Улуу Кыайыы Сибэтиэй ийэлэрэ

Ыар бааһы ылбыт саллаат,

Кыргыһыы хонуутугар охто сытан,

Өлөрдүү хаһыырара.

Ол аайы ийэ сүрэҕэ

Өлүүнү билэн дьөлө нүөлүйэрэ…

            (С.Борисов «Тыыннаахтар умнубат сыллара»)

    

            Ааспыт сүүрбэһис үйэ ортотугар иккис аан дойду сэриитигэр,  биһиэхэ 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойдуну көмүскүүр диэн ааттаммыт, Совесткай Союз уонна гитлеровскай Германия сэриилэрин икки ардыларыгар 1418 күннээх-түүн барбыт кыргыһыыларга хаһан да буолбатах, иһиллибэтэх-биллибэтэх өлүү-сүтүү тахсан, дьон-норуот кыа хаана устубута.

            Сахалар хайа да үйэҕэ сирдэрин-уоттарын таһыгар тахсан сэриилэспэтэх, уонунан-сүүһүнэн киһини өлөрөн-өһөрөн, хаанын тоҕору урут көрбөккө, хаһааҥҥы эрэ үһүйээннэргэ кэпсэнэр кыргыс үйэтин саҕана хаан иэстэһиитэ баар буола сылдьыбытын умнубут кэмнэригэр, сэрии буолбут сураҕа ыраас халлааҥҥа эмискэ этиҥ этэн лүһүгүрээбитинии улахан соһуччу уонна уолутуулаах этэ.

            Сэриигэ маҥнайгы ыҥырыыларга саха үгүс эдэр ыччата барбыттара   уонна арҕааҥҥы уотунан уһһуура олорор сэрии толооннорун хабылыйар хаба ортотугар киирбиттэрэ,  кинилэр үксүлэрэ төннубэтэхтэрэ

            Саха сиригэр биир да буомба түспэтэҕэ, снаряд эстибэтэҕэ, сэрии саата ыппытаҕа да  уһун сындалҕаннаах  сэрии тыына  биҕиги норуоппутугар ыар содулламмыта.

            Син эмиэ Саха Сирин атын нэһилиэктэрин курдук Бүлүү оройуонун Тааһаҕар нэһилиэгиттэн 66 киһи бэбиэскэ тутан дойдуларыттан аттаммытара, кинилэртэн 22 эрэ буойун төрөөбүт төрүт буордарыгар тыыннаах эргиллибиттэрэ.

            Төһөлөөх ийэ ыар аһыыга ылларбыта, хараҕын уутунан сууммута буолуоҕай.

            Төһөнөн күн-дьыл ааһан иһэр даҕаны, соччонон урукку олоҕу тутуспут, эрэйи-кыһалҕаны эҥээрдэринэн тэлиспит ытык кырдьаҕастарбыт күн-түүн аҕыйаан, суох буолан иһэллэр. Ол курдук сэрии саллааттарын сибэтиэй ийэлэрин туһунан билиҥҥи биһиги көлүөнэ ыччаттар дьон кэпсээннэриттэн истэн, бэчээттэн ааҕан эрэ билэбит. Барыларын да кэриэтэ хаартыскалара көстүбэтэ, ол саҕана кытыы нэһилиэккэ хаартыскаҕа түһэрии  суоҕун да кэриэтэ этэ, онон  күлүктэрэ уһун уйэлэргэ хаалбатах

ХХ үйэ саҥатыгар «Орто-Булуу»  улууһун Тааһаҕар нэһилиэгин тула өттө дулҕанан туймууламмыт  «Сытыган» күөлүн кытыытыгар Акааппыйа уонна Уйбаан Харатаайаптар   аҕыйах да буоллар  сүөһү ииттэн, оҕо-уруу төрөтөн бур-бур буруо таһааран  ыал буолан олорбуттара. Ол умнуллан эрэр кэмнэргэ сахалар барахсаттар  араас күөллэр, алаастар кырыыларыгар олохсуйаллара. Билигин өтөхтөрүн оннулара оҥоһон сытаахтыыллар. Арай эмэҕирэн сууллаары иҥнэһэн турар эргэ сэргэлэр, хаһан эрэ бу өтөх кытыытыгар  торҕо буруо унаарбытын, оҕо-аймах саҥата чугдаарбытын туоһута   буолаллар. 

           

 1942 сыл сайыныгар Харатаайаптар   түөрт уолларын сэриигэ утаарбыттара. Кинилэртэн үстэрэ кыа-хаанынан   оргуйар сэрии толоонноругар Ийэ дойдуларын иһин тыыннарын толук уурбуттара. Саанньа (Каратаев Александр Иванович) 1942 сыл ахсынньы ыйыгар Сталинград умайан кытыаста турар «Кыьыл Октябрь» завод  көмүскэлигэр сураҕа суох сүппүтэ.  Ньыыкан (Каратаев Нифонт Иванович) 1944 сыл балаҕан ыйыгар Польша сиригэр тиийэн охтубута. Сакошскай уездка Ясель сэлиэнньэ таһыгар көмүллэн сытар.  Дьэкиим (Каратаев Ефим Иванович) 1942 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр, сураҕа суох сүппүтүн туһунан биллэрии кэлбит. Ол курдук алта оҕолоох ийэ  КАРАТАЕВА АГАФЬЯ  ВЕНИАМИНОВНА   үс толуу уолаттарыттан маппыта. Арай кыра уола Ыкынаас  сэрииттэн  эргиллибитэ. Кэлин саллаат, учуутал, учуонай  Каратаев Игнатий Иванович Улуу Кыайыы 50 сылыгар  таһааттарбыт «Саллаат суола» кинигэтигэр ийэтин туһунан иһирэх тылларынан ахтар «Ийэм эрэйдээх,букатын арахсар чаас тиийэн кэлбитигэр аппыттан умса тардан, моонньубуттан ыбыс ыксары кууста дии! Дууһатын сылааһын бүтүннүүтүн миэхэ биэрэ сатыыр курдук, сып-сылааьынан кулгаахпар тыына-тыына, иһин түгэөиттэн таһааран, баар-суох истиҥ иһирэх тылларын үрүт үөһэ сипсийдэҕэ минньигэһин, нарыныан: «һыччыай, эн хайаан да тыыннаах эргийэн кэлиэҥ! Туох да буолуоҥ суоҕа! Көрөөр даҕаны! Мин сүрэҕим билэр! Букатын эрэн! Көр эрэ бу, ол иһин мин ытаабаппын дии! Чэ, кытаатан, һэрэнэ һырыт!!!» Уонна букатыннаахтык куоттаран эрэрин өрөһүспүттүү, күүскэ  да күскэ сыллаамахтаан ылан баран, ол уулусса ортотугар нэмнэллэн туран хаалаахтаата дии» (И.Каратаев «Саллаат суола» Дьокуускай 1996, стр. 9)  Ийэ  барахсан сүрэҕэ билбит этэ: үс уолаттарыттан матарын, кыра уола төннөрүн.

  

Сэрии саҕаланыыта «Ворошилов» аатынан колхоз  олоҕор  оччотооҕуга диэтэххэ элбэх ыал түөлбэтэ баара. Бөһүөлэк илин баһыгар Мария уонна Андрей (Тоокко оҕонньор) Поскачиннар түөрт уоллаах, икки кыыстаах, оҕолоро бары турбут кырдьаҕас ыал сиэринэн олорторо. Сэрии саҕаланарыгар икки уоллара Игнатий уонна Иван Андреевичтар  Бүлүү куоратыгар тэрилтэлэргэ үлэлииллэрэ.  Сэриигэ бастакы хомуурга  элбэх оҕолоох Дмитрийи (Мииккэни) сэриигэ ыҥырбыттарын,  иитимньитэ элбэх диэн сулурбах кыра уол Иван военкомакка тылланан убайын оннугар сэриигэ барбыта. Ол эрээри 1942 сыл сайыныгар саамай улахан хомуурга Дмитрий убайын Петр Андреевичтыын бэбиэскэ  тутаннар алаһа, дьиэлэрин боруогун  атыллаан, аттаммыттара. Аара Иркутскайга бырааттара Иван араанньы буолан  төннөн иһэрин көрсөннөр «Дьоннорбутун көрө сылдьаар»- диэн кэс тылларын этэн ааспыттар. Мин эһэм Петр Андреевич ахтыбытынан быраата Мииккэ хара араҕыаҕыттан үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө уйадыйан айаннаабыта үһү. Ону   «бука төннүбэтин сэрэйэр быһыылааҕа»-диэн эһэм  кэпсиирэ  үһү.   Ол да курдук Поскачин Дмитрий Андреевич(Мииккэ)  Украинаны босхолооһуҥҥа геройдуу сэриилэһэ сылдьан охтубута.  Харьковскай уобалас Балаховскай оройуонугар Андреевка сэлиэнньэтигэр көмүллэ сытар. Ийэтэ   ПОСКАЧИНА МАРИЯ ПЕТРОВНА (1875-1958)   сэрииттэн төннүбэтэх  Мииккэтин куруук кэлиэ диэн кэтэһэрэ. Төрдус уола Поскачин Игнатий Андреевич Япония Квантунскай армиятын үлтүрүтүүгэ кыттыспыта. 

           

Сэрии иннигэр аҕай «П-ис Пятилетка» колхоз олоҕор Ыттаах алааска Мария уонна Иннокентий Осиповтар (Букканныырдар)  5 уол  1 кыыс оҕолору төрөтөннөр инчэҕэй-тирбэҕэ быстыбатынан  олорбуттара.  Ийэлэрэ Мария Николаевна бэһис оҕотун төрөөт сүһүөхтэрэ хамсаабат буолан отут сыл усталаах-туоратыгар суорҕаннаах-тэллэххэ сыппыт. Ол сытан саамай кыра уолун төрөөбүт. Оччотооҕу олоххо либиир сытар ыарыһах ийэлээх ыал олоҕо-дьаһаҕа туох үчүгэйдээх буолаахтыай. Быстар дьадаҥытык, ас-таҥас тиийбэт кыһалҕалаахтык олортор. Сэрии саҕаланарыгар оҕолор атахтарыгар турбуттар.  Хара дьайдаах сэрии ыар тыына кинилэр дьиэлэрин да тумнубатах. Икки уол 1942 сыллааҕы ыҥырыкка хабылланнар төрөөбүт төрүт буордарыттан төннүбэттии аттаммыттара.

                                                     

Осипов Тимофей Иннокентьевич  1943 сыл ыам ыйын 31 күнүгэр  геройдуу охтубута.  Псковскай уобалас Великолужскай оройуон Кутуйскай сельсовет Чернозем станцияҕа  Великие Луки куораттан 17 км ыраах сиргэ көмүллүбүтэ.

Орто уол Осипов Иннокентий Иннокентьевич хонуу биригэдьииринэн, комсомол секретарынан, «Ааҕар балаҕан»   сэбиэдиссэйинэн  үлэлэтэлээбитэ. 1943 сыл кыһыныгар  Сталинград  уот кутаатыгар  сураҕа суох сүппүтэ. ОСИПОВА  МАРИЯ  НИКОЛАЕВНА  суорҕаннаах тэллэххэ сытан уолаттарын тылынан эрэ дьаһайар, айаҕар ас эрэ уктахтарына аһыыр кыахтаах ийэ эрэйдээх уолаттара эдэр саастарыгар суорума суолламмыттарыгар төһөлөөх аймаммытын ким сатаан кэпсиэҕэй.  Үһүс уол Осипов Николай Иннокентьевич илин сулууспалаан 1951 сыллаахха эргиллибитэ.

           

Сэрии саҕаланыан иннинэ Тааһаҕар нэһилиэгэр үс колхоз үлэлии-хамсыы олорбута: «Ворошилов» аатынан, «П-ис Пятилетка» уонна «Харлампьев» аатынан колхозтар.    Харлампьев колхозка   Тамалыкаан алааска уонча ыал киирэрэ. Сэриигэ үлэни кыайар дьоно бары кэриэтэ бараннар хоргуйуу саҕаламмыта. Төһө киһи өлбүтэ чуолкайа биллибэт. Харлампьев аатынан колхозтан биир тутаах үлэһиттэрэ, биригэдьиирдэрэ Харлампьев Тит Андреевич   1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыта уонна ууга тааһы бырахпыт курдук сураҕа суох сүппүтэ. Ийэтэ эрэйдээх  ХАРЛАМПЬЕВА  АКУЛИНА ГРИГОРЬЕВНА (1876-1948 сс), иккис уоллара Харлампьев Михаил Андреевич эмиэ сэриигэ баран, онуоха эбии улахан хоргуйуу саҕаланан   оҕонньорун Харлампьев Андрейы (Нуучча оҕонньоро)  кытары  билиҥҥи бөһүөлэккэ  «Ворошилов» аатынан колхозка көһөрүллэннэр тыыннаах ордубуттара. «Ворошилов» аатынан колхоз сэриини улахан кыһалҕата суох туораабыта. Колхозтарын бэрэссэдээтэллэрин  Давыдов Степан Пахомович, Хаҕынтан кэлэн үлэлээбитэ, уонна фронтовик Потапов Иннокентий Прокопьевич (Быралгы) үтүөлэрэ-өҥөлөрө этэ. Нэһилиэк кырдьаҕастара кинилэр сырдык ааттарын билиҥҥээҥҥэ диэри убааастаан-харыстаан ааттыыллар.

           

1985 сыллаахха тахсыбыт «Ветераннар ахтыылара» кинигэҕэ Чочу нэһилиэгин ветерана В.Д.Иванов «Сталинград мүлчүргэннээх күннэригэр» диэн ахтыытытыгар маннык суруллубут «Егоров Никита Алексеевич, оччотооҕуга Чкалов аатынан колхоз чилиэнэ, Петров Петр Спиридонович-1 Чочу Каганович аатынан колхоз сүөһү көрөөччүтэ, Гриша уонна кини быраата Каратаевтар (Тааһаҕар нэһилиэгин колхозтаахтара) бары, төрдүөн, Сталинградка геройдуу охтубуттарын кэлин истибитим. Никита: «Хайа Баһылай, дьэ тиийэн кэллибит быһыылаах, сэриигэ киирэн эрэбит диэн дьиэҕэр, дьоннорбутугар суруй эрэ», - диэбитэ. Петр: «Быйыл биһигинэ суох хайдах мастаан-оттоон олороллоро буолла?» - диэн бэркэ мунчаара сылдьарын таһыгар таһаарбыта. Бырааттара Роман уонна Алексей: «Бу бириэмэҕэ куобаҕы төһө эрэ сиэн эрэллэрэ буолла?» - диэн бултарын ахтыбыттара. Гриша: «Тааһаҕарга күөл муҥхата буолан эрдэҕэ буолуо, собо миинин тото испит киһи», - диэбитэ».  (Ветераннар ахтыылара Дьокуускай 1985 с, стр 65).   Ити атаакаҕа киирээри олорор саллааттар эрэйдээхтэр дойдуларын ахтылҕана  көстөр. Каратаев Григорий Сидорович нэьилиэк Советыгар секретарынан  үлэлии сылдьан  ыҥырыы суругу тутан дойдутун көмүскэлигэр барбыта уонна 1942 сыллаахха Сталинград күл-көмөр уулуссаларыгар  сураҕа суох сүппүтэ. Ветеран ахтыытыгар быраата диэн арыый сыыспыт быьыылаах, ханнык да быраата сэриигэ сылдьыбатаҕа Ол эрээри нэһилиэктэн атын хас да Каратаевтар бараннар кыргыс хонуутуттан төннүбэтэхтэрэ. Олортон биирдэстэрэ буолуон сөп.

 

Ийэтэ ЕФРЕМОВА МАРИЯ ВЕНИАМИНОВНА (1889 с)   «П Пятилетка» колхоз туруу  үлэһитэ этэ. Оҕолоруттан Каратаева Анна Силоровна «Бочуот знага» орденнаах өр сылларга Арыылаах нэһилиэгэр сельсовекка бэрэссэдээтэллээбитэ. Уола Афанасий

Сидорович үлэ уонна тыыл ветерана киһи киэнэ туйгуна этэ. Кэргэнэ Каратаев Сидор Иванович (Таҕайыы)  сэрии  кэмигэр  бэйэни харыстаммат үлэтин иһин  «1941-45 сс Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ «Килбиэннээх үүлэтин иһһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

           

«Бэттэмэччи» алаас киириитигэо Солҕой Нуучча диэн дьадаҥы оҕонноьор эмээхсининээн  түөрт уоллаах ыал буолан олорбуттара.  Сэриигэ икки уоллара хомуурга түбэспиттэрэ. Яковлев Петр Яковлевич (Бөөчөө) сэриигэ аан бастаан Сталинградка түбэспит. Ол өлүү аартыгыттан тыыннаах ордон баран  Смоленскай уобалас сиригэр тиийэн улаханнык бааһыран 1944 сыл муус устар 10 кунугэр 3104 №-дээх госпиталга сытан өлбүт. Покровскай кладбищеҕа көмүллүбүт, уҥуоҕун нүөмэрэ 311-с.  Убайа Яковлев Николай Яковлевич эмиэ сэрии толоонуттан төннүбэтэҕэ. Новгородскай уобаласка 168 стр. дивизияҕа пулеметчигынан сулууспалыы сылдьан 1944 сыл от ыйын 27 кунугэр охтубута.  Ийэлэрэ  ЯКОВЛЕВА АГАФЬЯ ГАВРИЛЬЕВНА (1882-1944 сс), бэйэтэ да ыарыһах киһи, икки хара суругу утуу-субуу  тутаат уһаахтаабатаҕа күн сириттэн күрэммитэ.

           

«Боһоҥдо» алаас саҕатыгар  Ньыппыадайдар диэн  Петр Мефодьевич уонна Парасковья Николаевна Поскачиннар икки уол оҕолоох  ыал буолан олорбуттара.Түөрт уон икки сыллааҕы улахан хомуурга икки уолу иккиэннэрин ыҥырбыттара. Быстар дьадаҥы кырдьаҕас аҕалара Ньыппыадай оҕонньор ыалдьан өлөөрү сытар этэ. Сэбиэттэр көрдөһөннөр кыра уолу Поскачин Иван Петровиһы (Боотуру) хаалларбыттара. Онон кинини аармыйаҕа аҕата өлбүтүн кэннэ нөҥүө сылыгар илдьэ барбыттара. Бырааттыылар иккиэн төннүбэтэхтэрэ. Улахан уол Поскачин Афанасий Петрович (Кутуйах) 242 стр. дивизияҕа байыаһынан сылдьан 1944 сыл кулун тутар 22 күнүгэр Украина сиригэр Керченскэй оройуоҥҥа сэрии хонуутугар охтубута.  Кыра уол Поскачин Иван Петрович (Боотур) сэрииттэн икки атаҕа суох төннөн иһэн Новосибирскайга госпиталга ис тиибиттэн өлбүтүн туһунан хомолтолоох сурах кэлбитэ. Ийэлэрэ   ПОСКАЧИНА ПАРАСКОВЬЯ НИКОЛАЕВНА суос соҕотох хаалан баран өр буолбатаҕа олохтон туораабыта.

           

Бүлүү өрүһүн уҥуор Төгүрүк алааска  булчут Николаев Ефим Николаевич бултуу сылдьан биир уол оҕолоох Пелагея Николаевна диэн  дьахтары сүгүннэрэн  аҕалбыт. Ол уолун  атын   ыалга ииттэрэ биэрбиттэр. Бэйэлэриттэн хас да оҕоломмуттар.  Икки уоллара Ийэ дойдуларын кемүскэлигэр бараннар тыыннарын толук уурбуттара.  Улахан уол Николаев Михаил Ефимович 19-ус хайыһар биригээдэтигэр сэриилэһэ сылдьан 1943 сыл алтынньы 4 күнүгэр сураҕа суох сүппүтэ.  Кини туһунан Д.Д. Петров «Якутия в годы Великой Отечественной войны» Дьокуускай, 1979г. кинигэтигэр бу курдук суруллубут: «30 ноября 1942 года командование 19-й отдельной лыжной бригады писало трудящимся Якутской АССР «Наше соединение в котором много якутов готово к действию на фронте. Такие товарищи, как красноармейцы Г.В.Лазарев, М.Е.Николаев, С.И.Петров (все из Вилюйского района)… и другие по боевому выполняют приказ наркома обороны – они на отлично овладели штатным оружием и бьют без промаха. Соединение имеющее в своих рядах преданных партии и Советской власти сынов Якутии, примет активное участие в очищении советской земли от гитлеровской нечисти. Мы клянемся честью, что не осрамим, не запятнаем позором славных традиций Красной Армии».

Кыра уол  Николаев Николай Ефимович (Тоҥус) күүһүнэн да, сытыытынан да уонна үөрэҥэр үчүгэйинэн үҕлээннээхтэриттэн ордук этэ. Киниттэн ураты биһиги нэһилиэктэн хамандыыр буолбут, ордеҥҥа эҥин тиксибит суох.  Билсэр кыыһыгар Сивцева Анастасия Михайловнаҕа  «Берлини көрөрбүт 5 км хаалла, капитан званиелаахпын, биэс омук тылын биллим» - диэн бүтэһик суругар суруйбута үһү. Ол кэнниттэн туох даҕаны сурах-садьык   биллибэтэх, сураҕа суох сүппүт.

 Ийэлэрэ  НИКОЛАЕВА ПЕЛАГЕЯ НИКОЛАЕВНА  1969 сыллаахха өлбүт. Иитиэххэ  биэрбит уола Иванов Николай Дмитриевич арҕаа фроҥҥа эрдээхтик сэриилэспитэ. Билиэнтэн түөрт төгүл күрээбит, Берлиҥҥэ сэриини түмүктээбит. Кэлин нэһилиэк Ветераннарын Советын салайбыта, ыалдьан өлбүтэ.

           

1943 сыллаахха «Харлампьев» колхозка улахан хоргуйуу тахсан  элбэх киһи суорума суолламмыт. Сергеев Василий Кузьмич (Сөкөлөөн)  ити сыл баара-суоҕа 39 сааһыгар ойоҕостотон өлбүт. Ол саҕана хоргуйан өллө диэн хайа да докумуоҥҥа суруйбаттар эбит.  Кэргэнэ алта оҕолоох  СЕРГЕЕВА АКСИНЬЯ ИВАНОВНА  «Ворошилов» аатынан колхозка көһөрүллүбүт. Нөҥүө сылыгар саамай иитиэҕэ-аһатыаҕа улахан уола Сергеев Кирилл Васильевич  колхозка суотчутунан үлэлии олорон бэбиэскэ тутан сэриигэ барбыт уонна сураҕа суох сүппүт. Сорох сибидиэнньэнэн Сталинград анныгар геройдуу охтубута диэн буолар.  Элбэх оҕолоох ийэ  кэргэнин, улахан уолун сүтэртээн төһөлөөх эрэйи-муҥу көрбүтэ буолуоҕай.

           

«Сытыган» алаас кытыытыгар ойуур иһигэр «Чахчаҥда» диэн кыра куел кытыытыгар     сэттэ   оҕолоох   Каратаев Гаврил Тимофеевич (Кынчай) ыал буолан  торҕо буруолара унааран олорбута.  Билигин даҕаны кинилэр олорбут күөллэрэ «Харатаайаптар Чахчаҥдалара» диэн ааттанар.  Сэрии ыар тыына кинилэр да дьиэлэрин хаарыйбыта.  Уоллара Каратаев Иннокентий Гаврильевич 1943 сыл кулун тутар 3 күнүгэр  хааннаах хапсыьыыга охтубут. Смоленскай уобалас, Гжатскай оруйонун Кочикино дэриэбинэтигэр көмүллүбүт. Ийэтэ ОСИПОВА  ЕВДОКИЯ  ИВАНОВНА   төһө да элбэх  оҕолооҕун иһин «Эҥэттэйим баар суох уолум этэ» - диэн  хойукка диэри ытамньыйа-ытамньыйа ахтара.

 «Павлов Егор Егорович (Дьөгүөссэ) Ньорбо диэн туох да харса хабыра суох тыллаах-өстөөх оҕонньор кыра уола. Дьөгүөссэ аҕатын батан, эмиэ туохтан да иҥнэн-толлон турбат сытыы  киһи этэ. Наар туох эрэ уһулуччулааҕы оҥоруон баҕарар курдуга. Оскуола кэнниттэн салгыы үөрэнээри улаханнык дьулуһа сылдьыбыта. Сэриигэ барарбытыгар саамай үөрбүт-көппүт дьүһүннээхпит кини этэ», - диэн фронтовик, учуутал, учуонай Каратаев И.И. бэйэтин «Саллаат суола» кинигэтигэр ахтар.(стр 187)  Павлов Егор Егорович бүтэһик суругар: «Адьас умайар уокка киирээри олоробут, тыыннаах ордор биллибэт»,- диэбитэ эрэ баар. «Память» кинигэҕэ 1943 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр Ленинградскай уобаласка  сэриилэһэ сылдьан өлбүтэ диэн суруллубут. 

 Ийэтэ  ВАСИЛЬЕВА  МАРИЯ  ВАСИЛЬЕВНА   П-ис Пятилетка колхоз чилиэнэ этэ, сэрии кэннэ өлбүтэ

           

Сэттэ оҕолоох Тимофеев Никифор (Киччээбит)  аччыгый уоллара Тимофеев Прокопий Никифорович «П-ис Пятилетка» колхозтан ыҥырыллан барбыта уоона сураөа суох сүппүтэ. Хайа дойдуга сытаахтыыра биллибэт. Ийэтэ ТИМОФЕЕВА  АГАФЬЯ  кэргэнинээн  колхоз туруу  үлэһиттэрэ этэ.

«Ворошилов» аатынан колхозтан Каратаев Николай Алексеевичтаахтан (Чооҕулартан» икки уоллара иккиэн 1942 сыллаахха сэриигэ аттаммыттара. Улахан уоллара Каратаев Игнатий Николаевич  1943 сыллаахха сураҕа суох сүппүт.  Кыра уол Каратаев Софрон Николаевич (Тээтиккэ) сэрииттэн эргиллэн кэлэн оҕо-уруу төрөтөн ыал буолан олорбута.  Ийэлэрэ   КАРАТАЕВА ПАРАСКОВЬЯ.

«Харлампьев» аатынан колхоз чилиэнэ КОНСТАТИНОВА  АКСИНЬЯ НИКОЛАЕВНА   суос соҕотох уола Констатинов Егор Христофорович(Баһырҕас)  колхозка суотчутунан үлэлии олорон  1942 сыллааҕы улахан ыҥырыкка бэбиэскэ тутан Ийэ дойдутун

көмүскэлигэр  баран сураҕа суох сүппүт. Аҕалара Константинов Христофор Константинович (Хаһырыа)эмээхсининээн  1943 сыллааҕы аччыктааһын сорун-муҥун билбиттэрэ.

           

            Сыл хонук аастаҕын аайы биьиги Ийэ дойдубутугар элбэх   эрэйи-муҥу, өлүүнү-сүтүүнү аҕалбыт суостаах сэрии буолбута ырааттар-ыраатан иьэр. Ол аайы биһиги  кыһалҕаны көрсүбүт кырдьаҕастарбыт  аҕыйаатар-аҕыйыыллар, көҕүрээтэр көҕүрүүллэр. Сэрии саҕанааҕы дьон –сэргэ аатын-суолун билээччи  улам-улам кэмчитийэр. Ол тумугэр сэрии кыа хаанынан устубут толоонноруттан төннүбэтэх саллааттар күн-күбэй ийэлэрин ааттара-суоллара  симэлийэр.  Биһиги көрдөөн-көрдөөн Булуу улууһун Тааһаҕар нэһилиэгин аҕыйах ахсааннаах саллааттар ийэлэрин сибэтиэй ааттарын чуолкайдаатыбыт. Сорохтор аҕаларын ааттара биллибэт. Сэрии иннигэр да кэннигэр да  хаартыскаҕа түһүү нэһилиэккэ  аҕыйах эбит, онон үгүс ийэлэр сырдык мөссүөннэрин булбатыбыт.

            Өһөгөйдөөх өстөөҕү үлтү сынньыһан, Ийэ дойдуларын, норуоттарын, кэнэҕэски көлүөнэлэр кэскиллэрин алдьархайтан быыһаспыт Саха хорсун-хоодуот уолаттарын сылдьыбыт сырыылара мэлдьитин холобур буолуоҕа.

            Кыайыы саллааттарын төрөтөн, бүөбэйдээн, көччөх гынан көтүппүт, онтон Улуу сэрии содулугар кинилэртэн көрө маппыт ийэлэр барахсаттар  сырдык ааттара үйэлэртэн үйэлэргэ умнуллубатын !

                                              2015 сыллаахха ыытыллыбыт республиканскай күрэххэ көрдүүр - чинчийэр  үлэни ыыппыт Таня  ПОСКАЧИНА, Н.Н.Каратаев аатынан  Тааһаҕар орто оскуолатын  VIII-ыс кылааһын үөрэнээччитин үлэтэ.