Каратаев Игнатий Иванович (1923-2014)


    


   Игнатий Иванович сэриигэ сылдьыытын туhунан «Саллаат суола» диэн автобиографическай кинигэ суруйбута. Бу кинигэтэ Кыайыы 50 сылын көрсө биллэриллибит айар союзтар куонкурустарыгар бастакы бириэмийэни ылбыта. Салгыы бу кинигэттэн сурулунна.



Игнатий Иванович Каратаев Тааһаҕар оскуолатыгар учууталлыы олорон 1942 сыллаахха бэс ыйын 4 күнүгэр ыҥырык тутан Ийэ дойдутугар Ытык иэһин толоро сэриилэһэ аттаммыта. Бүлүү куоратыттан сэриигэ ыҥырыллыбыт дьону кытта бэс ыйын 25 күнүгэр «Соцреволюция» борохуотунан айаннаан Бүлүү өрүһүнэн Якутскайдыыр. Якутскайга эмиэ хамыыһыйа ааһан «М.Ю.Лермонтов» борокуотунан Өлүөнэ өрүһү өксөйөн Усть – Кутка дылы усталлар. Аара Ороссулуодаҕа, Өлуехумэҕэ, Витимҥэ, Киренскэйгэ тохтоон эбии дьон тиэнэн тиийэллэр. 20-чэ массыынаҕа олорон Ангара өрүс биэрэгэр турар Заярскайга кэлэн куба маҥан борокуокка олорон аара Усолье испиискэ оҥорор фабриканы таһынан ааһан Уркуускай  (Иркутскай) куораты ааһа туһэн кураанах биэрэккэ тохтууллар. Сарсыарда балааккаларга хонон туран тимир суол вокзалыгар тиийэллэр. Вокзалга биир дойдулааҕын бааһыран дойдулаан иһэр Баскачыын Уйбааны көрсөр. Киниттэн убайа  Прокопьев Егор Михайлович уонна биир дойдулааҕа  Каратаев Софрон Николаевич ыараханнык бааһыран госпитальга эмтэнэ сыталларын истэр. Салгыы буойаһынан айанныыллар. Бииргэ үөскээбит доҕотторун Эстэкэни, Бөөчөөнү, Дьөгүөссэни кытта бииргэ Чебаркуль байыаннай лааҕырыгар диэри тиийэллэр. Тиийээттэрин кытта үөрэхтэринэн көрөн араартыыллар. Кини учууталлары кытта хаалар. Доҕотторун, убайдарын  кытта сүтэрсэр.  Артиллерия разведчигар үөрэтэллэр. Игнатий Иванович манна аһа-үөлэ мөлтөх буолан уонна аара иһэ ыалдьан кэлбит буолан, атахтара сүүлэ иһэн нэһиилэ хаамар киһи буола ыалдьар. Киһиэхэ үтүөнү баҕарар старшина баар буолан үтүөрэр. Биир күн баанньыктатан, саҥа форма таҥыннаран фроҥҥа утаартыыллар.
         Борисоглебскай оройуон «Ст. Народная» диэццэ буойаһынан тиийээттэрин 7 кылаастан үрдүкү үөрэхтээхтэри хааллартаабыттар.  Манна 30-ча киһини кытта хаалар. «Учебнай дивизиоҥҥа хааллыгыт, үс ыйынан Воронежскай фронт артиллерия  младшай хамандыырдара буолан тахсыаххыт» диэбиттэр. Ситэ үөрэппэккэ 1,5 ыйынан фроҥҥа ыыталлар. Аара күл-көмөр, оһохторун турбалара таас буолбут дьон курдук сукуһан турар дьиэлэрдээх дэриэбинэлэри харааста көрөн ааһллар. Инники кирбиигэ пехотаҕа Воронеж куорат хоту өттүгэр түбэһэр.
       Манна өр буолан баран дьэ 13 саастаах быраатыттан  Бииктэртэн сурук тутар. 
       Бу сылдьан түүҥҥү ньиэмэс разведчиктарын гранаталарын оскуолката икки уллуҥахтарын дьөлүтэ түһэн госпитальга киирэр. Манна сытан Сталинградтааҕы кыайыыны истэр. Кини сэриилэспит Воронежскай фрона ньиэмэс оборонатын то5о көттө диэн эмиэ биир үөрүүлээх сонуну истэр.
      Тохсунньу бүтэһик күннэригэр үс буолан көрдөһөн  чаастарыгар бараллар. Ыйыталаһан чаастарын Касторнай станцияҕа ситэллэр. Ньиэмэс кыратык утарылаһа-утарылаһа куотарын эккирэтэһэн иннин диэки айанныыллар. Украина Сумы куоратын  таһыгар баар дэриэбинэҕэ тиийэн өстөөх засадатыгар түбэһэн төттөрү чугуйаллар. Бу иһэн ханнык эрэ станцияҕа ыстаап массыынатын көрсө түһэллэр. Полковник кинилэри заградотряд буолаҕыт диэн бирикээстиир. Бу этэрээт чугуйан иһэр биһиги саллааттарбытын мунньар. Сотору бу заградотряд наадата суох диэн ыһаллар.     
      Эмиэ 7 кылааһы бүтэрбиттэри диэн мунньаллар. 30-ча саллааты кытта Игнатий Иванович полковой оскуолаҕа үөрэнэ хаалар. 1,5 ыйынан экзамен туттаран 4 киһи иһигэр младшай хамандыыр званиятын ылар. Отделение хамандыырынан ананан Орел, Белгород икки ардыгар кулун тутартан балаҕан ыйыгар диэри чаастара турар. Эбэһинэстэрэ үксүн харабылга туруу эбит. 
      Разведкаҕа көһөрбүттэригэр үөрүүнэн барар. 18 буолан сылдьыбыттар. Аттыларыгар икки - Белгород уонна Орел хайысханан улахан кыргыһыы буолбут. Ити кэмҥэ кинилэр чаастара резервэҕэ турбут эбит.  Балаҕан ыйын 4 күнүгэр дьэ кимэн киирэн кыайаллар, ол эрээри полк 1/3 суох буолар.
        Днепр өрүһүгэр чугаһыыллар. Улахан кыргыһыынан хаҥас биэрэккэ туорууллар. Батальоннарга 60-чалыы эрэ саллаат хаалар. Игнатий Ивановичтаах автоматчиктар 10-тан тахса эрэ буолан хаалбыттар. Туораабыттара 5,6 хоммуттарын кэннэ эбиллии кэлбитигэр I –кы взвод хамандыырынан аныыллар. Саҥа кэлбит оҕо саллааттары үөрэтэр түбүгэр түһэр.
        Ааттыын да  «Тараҕай» үрдэли ылыыга 1,5 миэтэрэ чугас миинэ эстэн улаханнык бааһырар. Оскуолак моонньугар батары түспүт. Сап саҕаттан тыыннаах хаалан госпитальга киирэн эмтэнэр. 1,5 ый эмтэнэн буойаһынан фроҥҥа төннөр. Чааһын сүтэрэн маршевой ротаҕа суруйаллар. Били Днеприн муостанан туоруур.  Салгыы сатыы айаннаан Фастов куорат таһыгар оборонаҕа тиийэллэр. Ахсынньы ортотугар дуу, бүтэһигэр дуу саҥа чааска үһүс гвардейскай танковай аармыйа саллаата буолар. Быыстала суох кимэн киирэллэр. Кулун тутарга Житомир, Бердичев куораттары кэннилэригэр хаалларан арҕаа диэки айанныыллар. Проскуров хайысхатыгар фронт арҕаа учаастагар чаастарын быраҕаллар. Львов куорат таһыгар ыкса чугаһыыллар. Аттынааҕы дэриэбинэни босхолууллар.
        Манна  Игнатий ИвановиЬы эмиэ разведчиктар бөлөхтөрүгэр  ылаллар. Саҥа дэриэбинэҕэ киириэх иннинэ өстөөх баарын-суоҕун разведкалаан билэллэр. Кыраныыссаҕа чугаһаатахтарын аайы өстөөх улахан утарсыытын көрсөллөр. Кырыктаах кыргыһыынан дэриэбинэлэри босхолууллар. Бу сылдьан чааһын сүтэрэр. Бэйэтин курдук чаастарын сүтэрбит уолаттары кытта хаайыллан баран үһүс кунугэр саҥа чааска ананар. Аны 496 – с минометнай полк байыаһа буолар. Хотугу Буковина сиригэр Карпат хайаларыгар Коломый куорат чугаһыгар тиийэллэр.  2 ый устата хайаларга былыт быыһынан сылдьан биир күн тохтоло суох сэриилэһэр.
     Дьэ хайалара бүтэн Закарпатскай Украина сиригэр үктэнэллэр. Киин куоратын Ужгороды биһиэннэрэ ылбыттар үһү диэн истэллэр. Ырааҕынан ааһаллар. Сотору Чехославакия сиригэр тиийиэхтээхтэр. Аара чех аармыйатын саллааттарын көрсүтэлииллэр. Кошице диэн Чехословакия куортыгар кэлэллэр. Ньиэмэстэр утарылаһыылара күүһүрэн иһэр. Улахан утасыыны көрсө-көрсө иннилэрин диэки кимэн иһэллэр. Зорау куораты, хас да дэриэбинэни босхолоон Новы-Тарг диэн Польша куоратыгар  тиийэллэр. Олохтоохтор тоҥуй баҕайытык көрсүбүттэрин дьиибэргиир. Салгыы Ратибор диэн Германия куоратыгар киирэллэр.
     Онтон эмиэ Чехословакия сиригэр тиийэллэр. Чехтэр барахсаттар үөрэ-көтө көрсүбүттэр. Моравска-Остраво куорта таһыгар тохтообуттар. Бу куораакка ньиэмэс 140-тан тахса байыаннай завода тигинэччи үлэлээбит сирэ эбит. Улахан бөҕөргөтүнүүлээх.  Кыайан ылбакка фрону кыйа көтөн иккис сирдэринэн дьэ ньиэмэс оборонатын тоҕо көтөн куораты дьэ босхолообуттар. Иннин диэки кыайыынан айаннаан иһэллэр. Оломоуц куоракка тиийэн эмиэ утарсыыны көрсүбүттэр.
      Киэһэ Волков сержант Улуу Кыайыы буолбутун иһитиннэрэр. Уоттаах сэриигэ тыыннаах хаалбыттарын, сотору дойдубутугар төннөбүт диэн үөрүүлэрин долгутуулаахтык  суруйбут. Салгыы кыайбыт  дьон быһыытынан ырыа-тойук аргыстанан Прага диэки айанныыллар. 
     Ол эрэн ситэ тиийбэккэ чаастара Коурим диэн улахан селоҕа тохтотоллор. Капитан ыҥыран ылан ординарец уонна суруксут буолаҕын диэн анаабыт. Новактар диэн ыалга олохсуйбуттар.  Иозеф диэн ыалларын уолугар убанан улахан табаарыстыы буолбуттар.  Икки ый устата чаастара манна тохтоон турбут. Онтон дьэ арахсыы күнэ үүнэн дьиэлээхтэри кытта быраһаайдаһан ахтылҕаннаах төрөөбүт дойдуларыгар дьэ төннөллөр.      
       Хара муора биэрэгэр Очемчири куорат таһыгар дойдутуттан туоһу докумуон кэлэрин кэтэһиннэрэн сытыараллар. Өр кэтэһиннэриилээх суруга кэлэн тохсунньу иккис күнүгэр дьэ дьиэтигэр айаҥҥа турунар. Ол курдук айаннаан тохсунньу торулуур тымныытыгар Дьокуускайы булар.
Туһаныллыбыт литература:
1. Каратаев И.И. Саллаат суола. – Дьокуускай: Бичик, 2005. – 192 с.
Эбии көр:

Комментариев нет:

Отправить комментарий